در آلمان، روزبه‌روز بر تعداد کودکانی افزوده می‌شود که در خانه به بیش از یک زبان صحبت می‌کنند. بسیاری از آنان در محیط مدرسه به زبان آلمانی تحصیل می‌کنند، اما در خانواده زبانی دیگر به کار می‌برند. این واقعیت اجتماعی، که بازتابی از تحولات مهاجرتی و فرهنگی در این کشور است، نظام آموزشی را با پرسش‌های اساسی روبه‌رو کرده است: مدارس چگونه باید با تنوع زبانی دانش‌آموزان برخورد کنند؟ و چه رویکردهایی از نظر علمی توصیه می‌شوند؟
پژوهشگران چندزبانگی، گالینا پوتیاتا و ملانی داوید-ارب از دانشگاه گوته فرانکفورت، در گزارشی برای «Mediendienst Integration» این مسئله را مورد بررسی قرار داده‌اند. آن‌ها نشان می‌دهند که سطح مهارت زبان آلمانی در میان این دانش‌آموزان بسیار متفاوت است و همین امر، نیاز به رویکردهای آموزشی متفاوت و حساس به زبان را ضروری می‌سازد.
چند نفر از دانش‌آموزان در آلمان چندزبانه‌اند؟
بر اساس داده‌های «میکروسنزوس»، که اطلاعاتی درباره پیش‌زمینه مهاجرتی افراد در آلمان گردآوری می‌کند، حدود یک‌چهارم (۲۵٫۲٪) از جمعیت آلمان یا خود مهاجرند یا والدینشان هر دو مهاجرت کرده‌اند. ۴٫۸ درصد دیگر نیز حداقل یکی از والدین مهاجر دارند. این سهم در میان کودکان و نوجوانان تا ۱۵ سال بسیار بیشتر است: ۲۷٫۹ درصد دو والد مهاجر دارند و ۱۲٫۸ درصد یک والد مهاجر.
در سال ۲۰۲۳، داده‌های میکروسنزوس نشان دادند که در میان کودکان ۶ تا ۱۵ ساله، حدود ۷۵ درصد در خانه تنها یا عمدتاً به زبان آلمانی صحبت می‌کنند. اما در خانواده‌هایی که پیش‌زمینه مهاجرت دارند، تقریباً سه‌چهارم کودکان عمدتاً به زبان دیگری سخن می‌گویند. رایج‌ترین زبان‌ها در این خانواده‌ها عبارت‌اند از: عربی، کردی، لهستانی، رومانیایی، روسی، ترکی و اوکراینی. با این حال، نیمی از این خانواده‌ها اظهار کرده‌اند که در خانه علاوه بر زبان مادری، از زبان آلمانی نیز استفاده می‌کنند.
واکنش مدارس و توصیه‌های علمی
در برابر این تنوع زبانی، رویکرد مدارس در آلمان متفاوت است. برخی مدارس تلاش می‌کنند تا از دانش زبانی کودکان بهره ببرند و آن را به عنوان یک دارایی ارزشمند تلقی کنند. در مقابل، برخی دیگر همچنان چندزبانگی را مانعی برای یادگیری زبان آلمانی و پیشرفت تحصیلی می‌دانند.
تحقیقات علمی، از جمله یافته‌های پوتیاتا و داوید-ارب، تأکید دارند که چندزبانگی نه تنها برای کودکان زیان‌بار نیست، بلکه می‌تواند مزایای شناختی و اجتماعی قابل توجهی به همراه داشته باشد، مشروط بر آنکه از سوی نظام آموزشی حمایت شود. به‌کارگیری روش‌های آموزشی میان‌فرهنگی، استفاده از معلمانی با آگاهی زبانی، و پذیرش زبان مادری دانش‌آموزان به عنوان بخشی از آموزش، از جمله راهکارهای پیشنهادی این پژوهشگران است.
در مجموع، چندزبانگی دیگر یک پدیده حاشیه‌ای در مدارس آلمان نیست، بلکه واقعیتی مرکزی است که نیازمند سیاست‌گذاری هدفمند، آموزش تخصصی معلمان، و تغییر نگرش عمومی نسبت به زبان و فرهنگ است.
تأثیر مهارت زبان آلمانی بر موفقیت تحصیلی در مدارس آلمان
مطالعات مختلف در آلمان نشان می‌دهند که موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان بیش از آنکه به زبان مادری یا چندزبانگی مربوط باشد، به عوامل اجتماعی-اقتصادی بستگی دارد. به‌ویژه، سطح تحصیلات والدین و وضعیت اقتصادی خانواده نقش کلیدی در مسیر آموزشی کودکان ایفا می‌کند.
زبان آلمانی به‌عنوان عامل تعیین‌کننده
بر اساس تحلیل‌های به‌دست‌آمده از پایگاه داده‌ی اجتماعی-اقتصادی آلمان (SOEP)، چندزبانگی در خانواده به‌خودی‌خود تأثیر منفی بر موفقیت تحصیلی ندارد. اگر والدین دانش خوبی از زبان آلمانی داشته باشند، احتمال ورود فرزندان آن‌ها به دبیرستان‌های سطح بالا (مانند «گیمنازیوم») مشابه کودکانی است که پیش‌زمینه مهاجرتی ندارند.
اما در مواردی که در خانه تقریباً هیچ آلمانی صحبت نمی‌شود – که معمولاً در خانواده‌های تازه‌مهاجر رایج است – تفاوت‌ها آشکار می‌شوند. طبق «گزارش روند آموزشی IQB 2022»، دانش‌آموزانی که در محیط خانوادگی کم‌تر به آلمانی صحبت می‌کنند، در مهارت‌هایی مانند درک مطلب و گوش‌دادن به زبان آلمانی عملکرد ضعیف‌تری دارند. اما جالب اینجاست که در مهارت‌هایی چون املای کلمات، که در مدرسه آموزش داده می‌شود، زبان خانواده تأثیر محسوسی ندارد. حتی در زبان انگلیسی، این دسته از دانش‌آموزان گاه عملکرد بهتری از خود نشان می‌دهند.
برخورد مدارس با چند زبانگی
با وجود افزایش شمار دانش‌آموزان چندزبانه، نظام آموزشی آلمان همچنان بر مدل تک‌زبانه مبتنی است. به گفته زبان‌شناسان گالینا پوتیاتا و ملانی داوید-ارب، این امر از همان بدو ورود کودکان به مدرسه قابل مشاهده است؛ مثلاً در ارزیابی‌های پیش‌دبستانی که در همه ایالت‌ها پیش از ورود به دبستان انجام می‌شود، تنها ثبت می‌شود که کودکی زبان دیگری جز آلمانی صحبت می‌کند، اما دانش او در آن زبان‌ها معمولاً سنجیده نمی‌شود. در نتیجه، توانایی‌های واقعی زبانی کودکان و سطح یادگیری آن‌ها دست‌کم گرفته می‌شود.
نمونه‌ی دیگر دروس زبان مادری است – آنچه به آن «آموزش زبان مبدأ» گفته می‌شود. این آموزش اغلب به‌صورت داوطلبانه و در ساعات بعد از مدرسه، عمدتاً برای دانش‌آموزان دبستانی برگزار می‌شود و در ساختار رسمی آموزشی جایگاه محدودی دارد. این مسئله باعث می‌شود زبان‌های خانواده‌ای که کودک در آن رشد می‌کند، از چشم نظام آموزشی نادیده گرفته شود.
موفقیت تحصیلی در آلمان به‌طور مستقیم وابسته به سطح زبان آلمانی کودک نیست، بلکه به ترکیبی از عوامل خانوادگی، اجتماعی و نحوه برخورد مدرسه با تنوع زبانی بستگی دارد. مدارس اگر بخواهند عدالت آموزشی را برای همه کودکان – چه یک‌زبانه، چه چندزبانه – فراهم کنند، باید رویکردی چندزبانه و جامع‌نگر اتخاذ کنند.
Medien Dienst
